Początki sanktuarium sięgają drugiej połowy XIV wieku, kiedy książę Władysław Opolczyk sprowadził z Węgier, w 1382 roku, do Częstochowy paulinów, którzy „przynieśli” ze sobą nazwę macierzystego klasztoru - św. Wawrzyńca na Jasnej Górze w Budzie. Wkrótce potem do klasztornego kościoła, zbudowanego na wapiennym wzgórzu, przekazał książę odnalezioną na Rusi ikonę Matki Bożej z Dzieciątkiem. Według legendy obraz namalował sam św. Łukasz, badacze zaś twierdzą, że pochodzi on z drugiej połowy pierwszego tysiąclecia i jest dziełem malarza bizantyńskiego.
Już w XV wieku Jasna Góra stała się popularnym miejscem pielgrzymkowym, jednak prawdziwy rozkwit pobożności maryjnej nastąpił w wieku XVII. W Częstochowie modlili się papieże, królowie, arystokraci, mężowie stanu oraz przedstawiciele wszystkich warstw społecznych. Jasna Góra była świadkiem wielkich wydarzeń historycznych, jak np. słynnej obrony przed Szwedami w XVII wieku czy Jasnogórskich Ślubów Narodu Polskiego w roku 1956. Obecnie Jasną Górę odwiedza rocznie nawet 5 milionów pielgrzymów.
Zachowane do dziś budowle zespołu klasztornego zaczęły powstawać już w XV wieku. Gotyckie jest m.in. prezbiterium jasnogórskiej bazyliki. W XVII stuleciu klasztor ufortyfikowano według najnowocześniejszych ówczesnych wzorców i przebudowano całość w stylu barokowym. Z tego okresu pochodzi większa część bazyliki i kaplicy Cudownego Obrazu, kaplica św. Antoniego, wieża, refektarz czy sala zwana Rycerską. XVIII-wieczny wystrój posiada m.in. biblioteka, w której zgromadzono około 15 tysięcy inkunabułów, rękopisów i starodruków. Ważnym obiektem powstałym w XX wieku jest Kaplica Pamięci Narodu, pełniąca funkcję mauzoleum.
Cenne wota błagalne i dziękczynne gromadzone są w Skarbcu Jasnogórskim, który mieści się nad zakrystią. Warte odwiedzenia jest także otwarte w 1982 roku Muzeum 600-lecia Jasnej Góry.
Postacie o. Augustyna Kordeckiego, Prymasa Tysiąclecia - kardynała Stefana Wyszyńskiego i papieża Jana Pawła II uhonorowano na Jasnej Górze okazałymi pomnikami.
